Chaim Grade

Urodził się w 1910 w Wilnie. Choć obecnie znany jest jako prozaik jidysz, pozostawił po sobie także 9 tomików poetyckich w tym języku.

Grade uznawany jest za jednego z najważniejszych pisarzy jidysz dwudziestolecia międzywojennego. Na uwagę zasługują zwłaszcza jego pozbawione sentymentalizmu opisy rabinicznej kultury wysokiej i życia w Wilnie. Autor opisuje postaci należące do różnych warstw społecznych oraz starcie idei oraz impulsów moralnych, które określały jego społeczność w okresie przed Holocaustem.

Grade został wcześnie osierocony. Ojciec pisarza, maskil i hebraista spierający się z autorytetami biblijnymi zmarł, gdy Chaim był chłopcem. Matka sprzedawała jabłka na ulicy, aby utrzymać syna i siebie. Żyli w ubóstwie, mieszkając w piwnicy u kowala.

Począwszy od wieku 13 lat pobierał edukację w akademiach talmudycznych (jesziwach) w Wilnie, Bielsku, Olkienikach, Białymstoku i Nowogródku. W jesziwie ruchu musar był poddawany ekstremalnej formacji religijnej, stawiającej sobie za cel doskonalenie moralne poprzez samowyrzeczenie i intensywną autoanalizę. Grade był wyróżniającym się studentem, ale w jego ówczesnym surowym religijnym otoczeniu nie pochwalano czytania świeckich książek i podejmowania przez niego prób poetyckich.

Wykształcenie świeckie Grade uzyskał na drodze samokształcenia. W 1932 opuścił jesziwę i w wieku 22 lat rozpoczął świecką twórczość poetycką.

Wsparcie i inspirację znalazł w grupie literackiej Jung Wilne. Grade zaliczał się do wiodących osobowości tego ugrupowania, które dążyło do syntezy świeckiej kultury jidysz, postępowej polityki i wpływów poezji uniwersalnej. Utwory Grade’go ukazywały się w czasopismach literackich i prasie, m.in. „Jung Wilne”, „Literarisze Bleter” „Cukunft”, „In Zich”. Przed wojną światło dzienne ujrzały: tomik Jo [Tak, Wilno 1936] oraz poemat Musernikes [Musarnicy, Wilno]. Zbiór Jo zawierał intymne liryki o rodzinie i pobożnej matce, lewicujące wiersze polityczne, wiersze na temat powołania poety oraz cykl pt. Ezechiel utrzymany w tonie profetycznym i apokaliptycznym. Poemat epicki Musernikes przedstawiał melancholię, walkę o doskonałość moralną, konfrontacje z nauczycielami i światem zewnętrznym, intensywną walkę z osobistymi pożądaniami oraz wątpliwościami duchowymi studentów jesziwy ruchu musar. Problemy te ukazane zostały językiem używanym w akademiach talmudycznych, stanowiącym pastisz jidysz oraz hebrajskiego i aramejskiego. Utwór wyróżniono prestiżową nagrodą, co umocniło pozycję Gradego w świecie literatury jidysz.

Na lata od 1941 do 1946 przypada okres jego pobytu w ZSRR. Okres sowieckiej okupacji Wilna stanowił zagrożenie dla pisarza, ponieważ jego żona była córką syjonisty. Dodatkowo Grade odrzucał radykalizm polityczny zarówno jeśli chodzi o poezję, jak i osobiste zapatrywania, nie mógł więc wykluczyć denuncjacji do władz ze strony miejscowych poetów jidysz. Kiedy Niemcy weszli do Wilna w czerwcu 1941, Grade uciekł w głąb ZSRR. W 1945 r. wydał antologię Dojres [Pokolenia], zawierającą wiersze już publikowane, a także nowe, upamiętniające członków rodziny i przyjaciół, którzy zginęli. Grade pozostał w radzieckich republikach Azji Środkowej do 1946. Następnie na krótki czas osiadł w Polsce i Francji, gdzie pomagał odbudować życie kulturalne w jidysz. W 1947 r. opublikował tom Farwoksene wegn [Zarośnięte drogi], w którym pragnął przywrócić pamięć o ludziach i miejscach powoli wymazywanych przez bezlitosne siły historii. W tym samym roku ukazał się zbiór wierszy napisanych w ZSRR Plejtim [Ocaleni], zawierający część zadedykowaną zamordowanej (pierwszej) żonie pisarza. Uzewnętrzniając osobistą stratę, wyrażał jednocześnie narodową tragedię i zbiorową żałobę.

Następnie Grade poślubił drugą żonę i w 1948 wyemigrował do USA. Zamieszkał w Nowym Jorku. Potem wydał m.in. dwa zbiory wierszy powojennych: Der mames cawoe [Testament matki, 1949] and Szajn fun farłoszene sztern [Światło zgasłej gwiazdy, 1950]. Szajn fun farloszene sztern zawiera m.in. wiersze na temat dawnych sztetl w Polsce oraz o pogromie w Kielcach w 1946. W tomie Der mencz fun fajer [Człowiek ognia; 1962] natomiast znaleźć można wzruszającą elegię upamiętniającą zamordowanych radzieckich pisarzy jidysz, liryki na temat krajobrazu Ameryki oraz na temat obowiązku utrwalenia pamięci o zamordowanych. Izraelski krajobraz opisują wiersze ze zbioru Af majn weg cu dir [W drodze do ciebie; 1969].

Po przybyciu do Ameryki Grade zaczął pisać prozę. Najwybitniejszym jego dziełem jest monumentalna dwutomowa powieść Cemach Atlas [1967–1968; wersja angielska pt. The Yeshiva]. Tytułowy bohater – nauczyciel musar doświadcza konfliktu pomiędzy wymogami abnegacji, pokusami świata świeckiego i własnymi popędami.

Dzięki wspomnieniom pt. Der mames szabosim [Szabasy mojej mamy, 1955; angielska wersja My Mother’s Sabbath Days] poznajemy pokazane przez pryzmat życia jego matki żywe szczegóły materialnego i politycznego życia wileńskich Żydów w późnych latach trzydziestych, opowieść o doświadczeniach uchodźcy wojennego w ZSRR oraz opis powrotu do upiornego świata ruin po Holocauście. Powieść Di agune [Aguna,1961] i opowiadania z tomu Di klojz un di gas [Dom studiów i ulica; 1974] (angielska wersja Rabbis and Wives doszła do finału Nagrody Pulitzera) oraz Der sztumer minjen [Niemy minian; 1976] zgłębiają problem koegzystencji tego, co święte i tego, co świeckie w życiu codziennym przedwojennych Żydów. Nagła śmierć w 1982 zastała Gradego w trakcie pracy nad nieukończoną powieścią o Wilnie u progu zagłady.

Next up

Previous

Mind Map: Dwudziestowieczna proza jidysz