celloedd
-pob organeb byw heblaw firysau yn cynnwys 1+ o gelloedd
-maint yr organeb yn dibynnu ar nifer y celloedd
PLANHIGYN:
cellfur, gwagolyn, cnewyllyn, cytoplasm, cellbilen, cloroplastau, mitocondria
ANIFAIL:
cellbilen, cnewyllyn, mitocondria, cytoplasm

-Cellbilen: rheoli sylweddau i mewn ac allan
-Cytoplasm: lle mae adweithiau cemegol
-Cnewyllyn: cynnwys cromosomau sy'n cludo gwybodaeth genetig a rheoli gweithgareddau'r gell
-Cellfur: cynnwys cellwlos; cynnal adeiledd
-Cloroplast: amsugno golau - ffotosynthesis
Gwagolyn: bwlch lawn cellnodd (hydoddiant gwanedig o siwgrau ac ïonau mwynol)
-Mitocondria: sale resbiradaeth aerobig

Microsgopeg
microsgop golau-
-gweld delwedd os oes golau'n mynd drwyddi
-priodweddau golau'n golygu bod yn amhosibl chwyddo mwy na x1000

Electronmicrosgop
-datblygu yn 1930au
-defnyddio paler electronau yn lle golau
-chwyddhad o x50,000,000
-methu weld electronau felly delwedd yn cael ei ddangos ar fonitr
-dim ond celloedd mars
-galluogi gwyddonwyr i ddarganfod ffurfiadau mewnol celoedd

Staenio biolegol
-helpu i ni weld celled yn fanylach

-Hydoddiant ïodin - gwneud y cnewyllyn yn fwy amlwg, staenio unrhyw starsh , defnyddio i staenio celloed planhigyn

-methylen glas - staenio rhannau asidig, cnewyllyn yn fwy amlwg, paratoi sleidiau celloedd anifail a bacteria

celloedd arbenigol

-organebau un gell - ungellog
-organebau mwy nag un gell - amlgellog
-bodau dynol - 34-37 miliwn o gelloedd

celloedd arbenigol - celloedd yn gwahaniaethu i greb celloedd a swyddogaeth
meinweoedd - grwpiau o gelloedd tebyg â swyddogaeth tebyg
organ - llawer o feinweoedd yn cyflawni swyddogaethau penodol
system organau - nifer o organau yn cydweithio i gyflawni swyddogaethau penodol

Trylediad
-moleciwlau hylif a nwy yn gwrthdaro trwy'r amser a chymysgu = trylediad
-tryledu o grynodiad uchel i isel
-ffactorau yn effeithio =
=crynodiad - mwyaf yw'r gwahaniaeth mewn crynodiad y cyflymaf yw'r trylediad
=tymheredd - tymheredd gynyddu, cyfradd tryledu'n cynyddu
=gwasgedd -moleciwlau'n symud yn gyflym o wasgedd uchel i isel

Moleciwlau'n symyd i mewn ac allan i'r gell drwy'r BILEN ATHRAIDD DDETHOLUS = rhai moleciwlau i mewn dim eraill

mandyllau yn caniatau rhai bach ond nid rhai mawr

tiwb Visking i fodelu

osmosis
-trylediad dŵr o grynodiad dŵr uchel i isel
-drwy'r BILEN ATHRAIDD DDETHOLUS
-o hydoddiant crynodedig (crynodiad uchel hydoddyn) i hydoddiant gwanedig (crynodiad uchel dŵr)
-dŵr yn mynd trwy'r mandyllau ond moleciwlau hydoddyn yn rhy fawr

osmosis a chelloedd byw
-anifail
hyd. gwanedig
-dŵr i mewn i'r gell, cell yn byrstio am and oes cellfur
hyd. crynodedig
-dŵr allan, cell yn crebachu
-planhigyn
hyd. gwanedig
-dŵr i mewn, cell yn chwydd-dyn, cellfur yn atal rhag byrstio
hyd. crynodedig
dŵr allan, cell yn llipa (dim yn crebachu)

holl weithgareddau cell yn dibynnu ar adweithiau cemegol caiff eu rheoli gan ensymau
-proteinau yw ensymau
-proteinau nifer o swyddogaethau pwysig
-ensymau, hormonau, meinwe cyhyr
-proteinau wedi gwneud o asidau amino wedi eu cysylltu i ffurfio cadwyn
-cadwyn yn plygu i ffurfio siap penodol
-safle actif yn dibynnu ar siap(y protein) sy'n cael ei ddal gan y bondiau cemegol

Resbiradaeth aerobig
-rhyddhau fwy o egni gan ddefnyddio ocsigen
-adweithiau Cael eu rheoli gan ensymau
-GLWCOS + OCSIGEN = CO2 + DŴR + EGNI
Dŵr a CO2 yn gynhyrchion gwastraff

resbiradaeth anaerobig
GLWCOS = ASID LACTIG
llai effeithlon= llai o ATP o bob moleciwl glwcos
anfantais =
-rhyddhau laid actig sy'n niweidiol i'r corff (cramp)
dyled ocsigen - raid anadlu'n ddofn i ddadelfennu asid lactig a ffurfio dŵr ac ocsigen

Anadlu
i mewn
-1. cyhyrau rhyngasennol yn cyfangu, cawell asennau symud fyny ac allan
2.llengig i lawr
3.cyfaint y thoracs yn cynyddu
4.gwasgedd y thoracs yn lleihau
5. ysgyfaint yn tynnu'r aer i mewn

allan
1.cyhyrau rhyngasennol yn llaesu, cawell i lawr ac i mewn
2.llengig yn llaesu, symud fyny
3.cyfaint thoracs yn lleihau
4. gwasgedd thoracs yn cynyddu
5.gwthio aer allan

cyfnewid nwyon
-alfeoli yw arwyneb resbiradol yr ysgyfaint
-ocsigen yn tryledu ar draws muriau alfeoli o'r aer i'r gwaed
-sut mae alfeoli wedi addasu ar gyser cyfnewid nwyol?
1.cyflenwad gwaed da
2.arwynebedd arwyneb mawr
3. muriau tenau
4.leinin llaith

Ysgyfaint Glan
-aer yn cynnwys llwch, bacteria, firysau
-mae mwcws yn dal llwch a bacteria
-mae'r cilia yn symud y mwcws allan o'r ysgyfaint i'r llwnc mewn symudiad ton
-llyncu'r mwcws ac mae asid y tumor yn gladd bacteria

Ysmygu
-mwg tybaco yn parlysu'r cilia am tua air ar ôl ysmygu
-cemegion yn achosi llid a llenwi'r mwcws
-am fod y cilia wedi parlysu gall y mwcws fynd yn heintus ag achosi bronchitis
-mae pesychu yn achosi niwed i'r alfeoli gan lleihau arwynebedd
-TAR yn cynnwys carsinogenau
-CARBON MONOCSID lleihau gallu'r gwaed i gludo ocsigen
-NICOTIN - caethiwys, cynyddu pwysedd gwaed
clefydau cysylltiedig - cancer yr ysgyfaint, emffysema - printer ocsigen

sut mae bwyd yn symud drwy'r system
-cyfyngiad cyhyrau ym mur y coludd = peristalsis = cyhyr y coludd yn cyfangu gan wthio y bwyd

bustl-
cael ei gynhyrchu yn yr iau, storio yng nghoden y bustl - NID ENSYM YW BUSTL
-bustl yn emwlsio brasterau (torri braserai yn llai)
-buslt yn cynyddu PH y coludd i optimwm protein (lipas)

Maetholion deietegol
-mwynau - cadw ni'n iach
brasterau - darparu egni
dŵr - diffyg yn galle arwain at ddiffy-hylif
protein - tyfiant
ffibr - peristalsis, atal rhwymedd
carbohydradau - egni
fitaminau - iach

gormod o:
siwgr- clefyd siwgr math 2, gordewdra
braster - clefyd y galon, gordewdra
halen - cynyddu pwysedd gwaed gall arwain at siawns uwch o strôc, trawiad y galon

Faint o egni mewn bwyd
-Dull
1. mesur 20cm3 o ddwr mewn tiwb berwi
2.defnyddiwch thermomedr i gofnodi tymheredd
3. cofnodwch màs darn o fwyd
4.rhowch y bwyd ar nodwydd
5. rhowch y bwyd ar dan
6.dal y bwyd ar dan o dan y tiwb
7.pan mae'r bwyd wedi llosgi yn llwyr cofnodwch tymheredd y dŵr

mas dwr (g) x cynnydd tymheredd (c) x 4.2
------------------------------------
mas y sampl bwyd (g)